“Günlerin bugün getirdiği baskı zulüm ve kandır
Ancak bu böyle gitmez sömürü devam etmez
Yepyeni bir hayat gelir bizde ve her yerde”
İşçi ve emekçilerin türküsünün, 1 Mayıs’la özdeşleşen dizeleri…
Son 2 yılda Covid-19 salgını gölgesinde kutlanan 1 Mayıs İşçi Bayramı, bu yıl pandemi önlemlerinin kaldırıldığı bir döneme denk geliyor.
Peki yasaklarla dolu 1 Mayıs tarihi nasıl gelişti, bugüne dek neler yaşandı?
19. yüzyılda Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan işçi sınıfının ağır çalışma koşullarına yönelik hak mücadelesinin en önemli sembolü 1 Mayıs. 1886’da günde 8 saat çalışma hakkını alabilmek için sokaklara çıkan Chicagolu işçilerin kana bulanan protestolarıyla başlayan 1 Mayıs tarihi yüz yılı aşkın süredir coğrafya ve kültür farkı gözetmeden birçok ülkede kendi yolunu çizdi. 1909’da Üsküp ve Selanik’te yapılan ilk kutlamalarla bu topraklarda başlayan 1 Mayıs, Türkiye’nin modern tarihinde önemli izler bırakarak önemli bir sembol gün olmaya devam ediyor.
Dünyada 1 Mayıs'ın Doğuşu
1886: Haymarket Olayı
ABD’de 1 Mayıs 1886 yılında işçiler, Amerika İşçi Sendikaları Konfederasyonu önderliğinde işçiler günde 12 saat, haftada 6 gün olan çalışma takvimine karşı, günlük 8 saatlik çalışma talebiyle iş bıraktı. 1886 1 Mayıs’ında ABD’de genelinde düzenlenen gösterilere 350 bin kişi katıldı. Chicago Haymarket’teki protesto ise 1 Mayıs’ın en öne çıkanıydı. Grev ve gösteriler 1 Mayıs’tan sonra da kentte devam etti. 3 Mayıs 1886’da polis tarafından işçilerin üzerine ateş açılması sonucu 4 işçi hayatını kaybetti. Ertesi gün yaşananları protesto etme amacıyla kitlesel bir gösteri gerçekleşti. Gösteri polis tarafından dağıtılacakken “kimliği belirsiz bir kişi” tarafından atılan bomba bir polisin ölümüne ve birçok polisin yaralanmasına neden oldu. Polis tarafından açılan ateş sonucundaysa 10 kişi öldü 50’ye yakın kişiyse yaralandı.
1889 – 1 Mayıs “Birlik, Mücadele ve Dayanışma Günü”
1889’da Paris’te düzenlenen II. Enternasyonal kongresinde 1 Mayıs, işçi sınıfının uluslararası birlik, mücadele ve dayanışma günü ilan edildi.
Bu toprakların ilk 1 Mayıs'ından "Bahar ve Çiçek Bayramı"na
1909 – Bu toprakların ilk 1 Mayıs’ı
İkinci Meşrutiyet'in 1908’de ilanından bir yıl sonra 1909 yılında 1 Mayıs, Üsküp ve Selanik'te kutlandı. Selanik'te Rum, Türk. Yahudi, Bulgar işçiler kol kola yürüdüler. Selanikli işçiler 1910 ve 1911 1 Mayıslarında da meydanlarda olmayı sürdürdüler.
1912 – İstanbul’da 1 Mayıs Kutlaması
İstanbul’da 1912 yılında Pangaltı’nda bulunan Belvü Bahçesi’nde 1 Mayıs kutlaması yapıldı.
1921- Kurtuluş Savaşı Yıllarında 1 Mayıs Kutlaması
1 Mayıs 1921’de Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu'da komünist faaliyet yürüten bir parti olan Türkiye Sosyalist Fırkası’nın çağrısıyla 1 Mayıs kutlandı. İstanbul’un işgal altında olduğu dönemde kutlanan 1 Mayıs’a Şirketi Hayriye, Haliç, Tramvay şirketleri ve bütün fabrika çalışanları işlerini bırakarak katıldı.
1922 – Ankara’da 1 Mayıs
1922 yılında 1 Mayıs Ankara’da da kitlesel bir şekilde kutlandı. İmalat-ı Harbiye, Şimendifer ve Dekovil işçileri gösteri düzenledi. 1922 1 Mayıs’ı Ankara’daki Sovyetler Birliği Büyükelçiliğinde de kutlandı.
1923 – “İşçi Bayramı”
1923 yılında 1 Mayıs, yasal olarak bayram ilan edildi. Cumhuriyet tarihinde ilk defa 1 Mayıs’ta resmi olarak bayram kutlamaları yapıldı.
1925 – “Takrir-i Sükûn” ile kutlamalar yasaklandı
1925 yılında çıkan Takrir-i Sükûn Kanunu’yla Türkiye’de gerçekleşecek her türlü gösteri ve yürüyüş yasaklandı. Dinsel gericilik tehdidine karşı çıkarılan kanundan 1 Mayıs gösterileri de nasibini aldı ve 1 Mayıs, kitlesel olarak kutlanamaz hale geldi.
1935 – “Bahar ve Çiçek Bayramı”
1935 yılında 1 Mayıs'a "Bahar ve Çiçek Bayramı" adı verildi ve ücretsiz tatil günü ilan edildi.
Taksim 1 Mayıs Meydanı ve Kanlı 1 Mayıs
1976 – Taksim Meydanı’nda 1 Mayıs
51 yıllık aradan sonra 1976 yılında 1 Mayıs, İstanbul’da Taksim Meydanı’nda kutlandı. Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nun (DİSK) düzenlediği 1976 1 Mayıs’ı, kitlesel 1 Mayıs kutlamalarının yeni bir başlangıcı oldu.
1977 – Kanlı 1 Mayıs
1977 1 Mayıs’ında İşçi Bayramı'nı kutlamak üzere yaklaşık 500 bin kişi Taksim Meydanı'ndaki kutlamalara katıldı. Dönemin DİSK Genel Başkanı Kemal Türker konuşma yaptığı sırada silah sesleri duyulmaya başlandı ve o zamanki adı Intercontinental Otel olan The Marmara Oteli’nin üst katlarından kitlenin üzerine ateş açıldı. Meydanda çıkan panikle birlikte kitlenin bir kısmı Kazancı Yokuşu’na yöneldi. Yokuşta bir kamyonun yolu tıkaması sonucu izdiham yaşandı. 1977 1 Mayıs’ında 28 kişi ezilme ya da boğulma nedeniyle, 5 kişi silahla vurulma nedeniyle, 1 kişi de panzer altında kalarak toplamda 34 kişi hayatını kaybetti, yaklaşık 130 kişi de yaralandı.
1978 – Taksim Bir Kez Daha Yüz Binlere Ev Sahipliği Yaptı
1977’de yaşanan Kanlı 1 Mayıs’tan bir yıl sonra yüz binlerce kişi Taksim Meydanı'nda toplandı. Alanın güvenliğini işçi örgütleri ve siyasi partilerin sağladığı 1978 1 Mayıs’ında herhangi bir olay yaşanmadı.
1979 – Sokağa Çıkma Yasağı
1979 1 Mayıs’ında sokağa çıkma yasağı ilan edilerek 1 Mayıs kutlamaları yasaklandı. Yasağa uymayan Türkiye İşçi Partisi (TİP) Genel Başkanı Behice Boran ve 1000'e yakın kişi gözaltına alındı. 6 Mayıs tarihinde Behice Boran ve 330 Türkiye İşçi Partisi mensubu tutuklandı. İzmir’de ise DİSK’e bağlı bir grup sendika “izinli” 1 Mayıs kutlaması yaptı.
1 Mayıs Polisiye Vaka Haline Geliyor
1980 – Sıkıyönetim Altına 1 Mayıs
1980’de 12 Eylül darbesinden önce son yasal 1 Mayıs kutlamaları yapıldı. İstanbul, Ankara ve İzmir’in sıkıyönetim altında olduğu dönemde gösteriler yasaklanırken; Mersin’de DİSK tarafından “izinli” 1 Mayıs kutlaması yapıldı.
1981 – 1 Mayıs Çalışma Günleri Arasına Alındı
Askeri darbe yönetimi altındaki Türkiye’de 1981 yılında Millî Güvenlik Konseyi; o zamana kadar ‘Bahar Bayramı" adıyla resmi tatil günü olan 1 Mayıs'ı resmi çalışma günleri arasına dahil etti.
1987 – Askeri Darbe Sonrası İlk 1 Mayıs
İstanbul Emek Sineması’nda 12 Eylül askeri darbesi sonrası ilk resmi bildirimli 1 Mayıs kutlaması gerçekleştirildi.
1989 – Emekçilerin Taksim Israrı
1 Mayıs 1989’da İstanbul’da İstiklal Caddesi’nden Taksim’e yürümek isteyen 2 bin kişi polis tarafından dağıtıldı. Mehmet Akif Dalcı adlı bir genç işçi alnından vurularak hayatını kaybetti ve 400’ün üzerinde kişi gözaltına alındı.
1990 – 40 Yaralı, 2 Bin Gözaltı
İstanbul’da birçok semtte gerçekleşen 1 Mayıs gösterilerinde 2 bin kişi gözaltına alınırken, 40 kişi yaralandı. İTÜ Elektronik Mühendisliği öğrencisi Gülay Beceren ise çıkan olaylar sırasında felç kaldı.
1996 - 3 Kişi Hayatını Kaybetti
İstanbul Kadıköy’de 1 Mayıs kutlamaları esnasında çıkan olaylarda Dursun Adabaş, Hasan Albayrak ve Levent Yalçın adlı üç kişi hayatını kaybetti. 1996’da yaşanan bu olay sonucu Kadıköy 2005 yılına kadar 1 Mayıs kutlamalarına yasaklandı.
1998 - Kitlesel 1 Mayıs Kutlamaları
1998 yılında 1 Mayıs; Türk-İş, Hak-İş, DİSK ve KESK'in düzenlemeleriyle İstanbul, Ankara. İzmir, Mersin, Adana, Samsun başta olmak üzere birçok ilde kutlandı.
"Emek ve Dayanışma Günü", Yeniden Taksim Meydanı, Bitmeyen Yasaklar
2006 - Kadıköy’de Kalabalık 1 Mayıs
2005 yılında Kadıköy’de kutlama yasağının kalkmasıyla birlikte 2006 yılının 1 Mayıs’ında en kitlesel katılım Kadıköy’de yaşandı.
2007 - Sendikalardan Taksim Çağrısı
1977 katliamının 30 yıldönümünde DİSK ve KESK’in Taksim’de olacaklarını ilan etmesi üzerine dönemin İstanbul Valisi Muammer Güler, 1 Mayıs’ın Taksim Meydanı’nda kutlanmasına izin verilmeyeceğini açıkladı. 2007 1 Mayıs’ında çıkan olaylarda 695 kişinin gözaltına alındığı açıklanırken, İbrahim Sevindik aldı bir kişi biber gazına maruz kalarak hayatını kaybetti.
2008 - Ankara ve İstanbul’da Olaylar Çıktı
2008 Nisan'ında, 1 Mayıs'ın "Emek ve Dayanışma Günü" olarak kutlanmasının kabul edilmesine rağmen, resmi tatil ilan edilmedi. İşçi sendikalarının 1 Mayıs’ı Taksim’de kutlamalarına izin verilmedi. İstanbul’da Sabah 06:30'dan itibaren Şişli ve çevresinde toplanan gruplara polis müdahalesi gerçekleşti. İstanbul’da DİSK binası önünde yaşanan polis müdahalesinde CHP milletvekili Mehmet Ali Özpolat, sıkılan biber gazı nedeniyle kalp spazmı geçirdi. Ankara’da Sıhhıye Meydanı’nda gerçekleşen kutlamalar sırasında da polis ve göstericiler arasında olaylar yaşandı.
2009 - 28 Yıl Sonra Resmi Bayram
2009 yılı Nisan ayında TBMM'ye verilen önergeyle birlikte 1 Mayıs, resmi bayram olarak kabul edildi ve “makul bir kalabalığın” Taksim’e girmesine izin verildi. 31 yıl sonra resmi olarak 5 bin kişilik bir grup, DİSK organizasyonuyla Taksim’e çıktı.
2010 - Taksim Yeniden 1 Mayıs Meydanı
32 yıl sonra 2010 yılında Taksim’de ilk kez izinli olarak 1 Mayıs kutlamaları yapıldı. Memur ve işçi konfederasyonunun başkanları, Taksim'de 1 Mayıs 1977'de çıkan olaylarda hayatını kaybedenleri, Kazancı Yokuşu'nun başındaki 1 Mayıs anıtına karanfiller bırakarak andı. Uzun yıllar sonra 1 Mayıs, İstanbul’da bayram havasında kutlandı.
2011 - “Ellerinden Zincirlenmiş İşçi” Pankartı Yeniden Alanda
2010 yılında olduğu gibi 2011 yılında da 1 Mayıs sorunsuz şekilde Taksim’de kutlandı. DİSK’in “1 Milyon Kişi Taksim’e” çağrısı yaptığı kutlamanın Küba’nın ardından dünyadaki ikinci büyük 1 Mayıs kutlaması olduğu söylendi. Kanlı 1 Mayıs’ta yer alan ellerinden zincirlenmiş işçi pankartı 1977’de asıldığı aynı yere, AKM’ye asıldı. 1 Mayıs kürsüsü de yine 1977’de olduğu gibi The Marmara Oteli önüne yerleştirildi.
2012 - Taksim’de Son İzinli 1 Mayıs
DİSK, KESK, TMMOB ve TTB’nin çağrısıyla 2012 1 Mayıs’ı da 2010 ve 2011’de olduğu gibi Taksim’de düzenlendi. On binlerce kişinin katıldığı 2012 1 Mayıs’ı saat 16:30’da meydanda düzenlenen konserin ardından olaysız bir şekilde son buldu.
2013 - Taksim “İnşaat Nedeniyle” Yasak
2013 yılında Taksim’deki inşaat çalışmaları gerekçe gösterilerek eylemlere izin verilmedi. Taksim’e çıkmaya çalışan göstericilere birçok yerde polis tarafından müdahale edildi.
2014 - Gezi Protestoları Sonrası İlk 1 Mayıs
Haziran 2013’te yaşanan Gezi Parkı protestolarının ardından ilk 1 Mayıs olan 2014 1 Mayıs’ında kutlamalarının Taksim Meydanı dışındaki bir meydanda gerçekleştirilmesi şart koşuldu. Sendikalar ve örgütler ise Taksim’de kutlanacağını açıkladı. Taksim’e yürümeye çalışan göstericilere polis müdahalesi gerçekleşti.
2015
16 Nisan 2015’te İstanbul Valiliği, gösteri yürüyüşü için kullanılacak alanlar arasında Taksim Meydanı’nı göstermedi. Valiliğin açıklamasına göre, 1 Mayıs 2015’te yaşanan olaylarda, 203 gözaltı yaşandı, 18 gösterici ve altı polis yaralandı.
2016 - Kutlamaların Adresi Bakırköy
İstanbul Valiliği tarafından Taksim Meydanı’na çıkan tüm yolları yaya ve araç trafiğine kapatıldı. DİSK, KESK, TMMOB ve TTB, 1 Mayıs’ta Bakırköy Halk Pazarı’nda olacaklarını açıkladı. Taksim’de kutlama yapmak isteyen gruplaraysa polis müdahalesi gerçekleşti.
2020 - Pandemi Gölgesinde İlk 1 Mayıs
2020’de COVID-19 pandemisi gerekçesiyle sokağa çıkma yasağı ilân edilerek tüm eylem ve etkinlikler yasaklandı. DİSK’in Taksim'e yürüyüş talebi, sosyal mesafeyle ilgili kurallara uygun olmadığı gerekçesiyle reddedildi. Taksim’e yürüyen DİSK üyesi 25 kişi gözaltına alındı.
2021 - Pandemide İkinci 1 Mayıs: 230 Gözaltı
DİSK, KESK, TMMOB ve TTB, 1 Mayıs’ı kutlamak ve hayatını kaybedenleri anmak için Taksim Meydanı’nda buluşarak Taksim Anıtı’na çelenk bıraktı. 1 Mayıs’ı kutlamak için farklı güzergâhlardan Taksim Meydanı’na çıkmak isteyenlere kolluk kuvvetleri müdahalede bulundu. En az 230 kişiyi gözaltına alındı.
